Trzeci stopień prac projektowych został
zakończony dopiero w 1846 r. przez mjr. Westphal'a. Projekt wstępny z 14.XI.1843 r. jest identyczny z realizacją jedynie w ogólnych zarysach. Murowane elementy twierdzy są tutaj zaprojektowane w zupełnie odmienny sposób w porównaniu z wykonaniem. Przede wszystkim przewidziano obmurowanie skarp naroży i bastionów; kurtyny miały natomiast otrzymać jedynie wolno stojące mury ze strzelnicami. Wszystkie 3 kaponiery frontów IV i V miały być identyczne, na planie podkowy bez
wewnętrznego dziedzińca, dwukondygnacyjne. Kojce (baterie flankujące) w barkach bastionów projektowano jako jednokondygnacyjne, złożone z 4 kazamat artyleryjskich każdy. Na placach broni drogi krytej przewidziano budowę murowanych śródszańców (blokhauzów). Obie bramy twierdzy otrzymały tutaj b. proste formy sklepionych przejazdów pod wałem. Wreszcie, wszystkie 3 murowane
budynki koszarowe (dla 2 kompanii każdy) zamierzano usytuować na majdanie śródszańca.
Opracowanie projektów i techniczne przygotowania do budowy trwały do lata 1844 r. Uroczyste położenie kamienia węgielnego pod budowę nastąpiło 4.IX.1844 r. Przebieg prac budowlanych dokumentują liczne daty na kamiennych zwornikach i kształtkach ceramicznych,
umieszczonych na wielu budowlach twierdzy.
Równocześnie z robotami budowlanymi trwały dalsze korekty projektu. Najważniejsze z nich zostały poczynione w kwietniu 1846 r. Dopiero wówczas nadano ostateczną formę projektową "frontu wodnego" I. W porównaniu z wcześniejszymi planami wydłużono czoła jego obu bastionów, przede wszystkim prawe czoło Bastionu Prawo. W tym samym roku, rozporządzeniem gabinetowym z 24.XII., nadano twierdzy miano "Feste
Boyen" (Warownia im. Boyen'a), dla uczczenia gen. v. Boyen.
Budowę rozpoczęto od zakrojonych na szeroką skalę robót ziemnych. Najpierw zostały usypane wały Donżonu. Prace związane z sypaniem obwałowań frontów niskich trwały najprawdopodobniej do 1850 r. W niektórych miejscach (bramy, narożniki bastionów i naroży), gdzie zaprojektowano również konstrukcje murowe, roboty ziemne mogły być ukończone dopiero około 1854 r.
Projekty
wykonawcze poszczególnych budowli murowanych były niemal z zasady przygotowywane
formie ostatecznej dopiero bezpośrednio przed przystąpieniem do ich realizacji.
Roboty murarskie rozpoczęto w 1847 r. od budowy obu kaponier Frontu IV (Donżonu). Narożnikowe kazamaty (galerie strzeleckie) Bastionów Ludwik i Leopold oraz Naroża Środkowego zostały wymurowane w roku następnym. Bramy Kętrzyńska, Giżycka i Prochowa zostały wzniesione w latach
1851-1852. Z kolei kojce (baterie flankujące) w barkach i galerie strzeleckie narożników bastionów frontów niskich zostały zbudowane w l. 1851-1853. Kolejno, w l. 1854-1855, zbudowano wolno stojący mur ze strzelnicami (określany także mianem "muru Carnot'a") u podnóża wału. W tym samym czasie zostały wzniesione oba raweliny wraz z kaponierami przed Frontami III i VI, osłaniające bramy
Kętrzyńską i Prochową.
Koszary i budynki gospodarcze wszelkiego
typu na majdanie powstały w latach 1850-1856. Ostatecznie zrezygnowano z budowy (projektowanych jeszcze w 1856 r.) dzieł zewnętrznych - 3 lunet i wieży artyleryjskiej.
Twierdza otrzymała 6 frontów obronnych. Dwa z nich zostały zrealizowane według zasad systemu poligonalnego, cztery wybudowane w unowocześnionych formach bastionowych. Zespół obwałowań założono na trzech
poziomach: najwyższy tworzyły wały Donżonu (147 m n.p.m.), pośredni Bastionu Miecz (142 m n.p.m.); pozostałe stanowiły najniższy poziom (133-137 m n.p.m.). Poziom odniesienia stanowił poziom lustra wody jez. Niegocin, a jednocześnie fosy Frontu I (117,4 m n.p.m.).
Fosy twierdzy były suche, jedynie odcinek fosy Frontu I (przed kurtyną) był nawodniony. Tutaj znajdowało się ujście kanału (żeglownego) z jeziora Niegocin i bodajże najbardziej oryginalna z bram fortyfikacji pruskich XIX w. - Brama Wodna, prowadząca do basenu portowego na majdanie twierdzy.
Twierdza otrzymała również trzy bramy lądowe. Dwie ważniejsze z nich - Kętrzyńska od zachodu i Giżycka od wschodu stanowiły tradycyjnie główne (i jedyne) wjazdy. Trzecia z nich - Prochowa, zapewniała połączenie z rawelinem położonym przed Frontem VI i stanowiła zarazem
dodatkowy zjazd do fosy, pełniącej również pomocniczą funkcję komunikacyjną.
W twierdzy, poza bramami i pomieszczeniami bojowymi (kaponiery, kojce i galerie strzeleckie narożników) znajdowały się również inne budowle kazamatowe. Pod kurtyną Frontu I zbudowano piekarnię wojenną, na dziedzińcu Bastionu Światło wielki wojenny magazyn prochowy. Pod
wałami usytuowano również "bomboodpome latryny" (Naroże Środkowe i Bastion Miecz).
Budynki koszarowe (każdy przewidziany dla 2 kompanii) wzniesiono jako wolno stojące, trzykondygnacyjne, murowane budowle. Jeden z nich usytuowano pośrodku dziedzińca Donżonu, dwa pozostałe w Bastionach Hermann i Miecz.
Z murowanych budynków magazynowych aż do l. 60-tych XIX w. powstały jedynie 2 spichrze przy porcie opodal kurtyny Frontu I. Ich drewnianą konstrukcję wewnętrzną przeniesiono najprawdopodobniej z Fortu Lyck na Czarcim Ostrowie.
Przebudowy związane z dostosowywaniem wartości obronnej
twierdzy do zmieniających się warunków walki, wynikających przede wszystkim z rozwoju sprzętu i techniki artyleryjskiej, nie naruszyły pierwotnego planu założenia. Jedynymi odstępstwami były: likwidacja kanału do jeziora Niegocin, portu na majdanie i przekształcenie Bramy Wodnej w zwykłą bramę lądową ok. 1870 r. oraz przekształcenie w 1875 r. obu rawelinów w rozległe place broni.
Zmiany na terenie twierdzy dotyczyły przede wszystkim budowli kazamatowych - zarówno o charakterze bojowym, schronowym, koszarowym, magazynowym i związanym z produkcją amunicji.
Najpierw, bo już w 1865 r., pod wałami Bastionu Światło wybudowano laboratorium amunicyjne. Z jego parokrotnymi przebudowami w latach następnych wiązała się budowa dalszych małych warsztatów amunicyjnych w Bastionach Prawo, Leopold i największego, zaopatrzonego w windę amunicyjną pod wałem Bastionu Miecz (ok. 1880).
Z początkiem l. 80-tych na wałach wybudowano serię murowanych wartowni, z których 2 (Bastiony Ludwig i Leopold) zaopatrzono w 1893 r. w pancerne wieżyczki obserwacyjne WT 90. Trzecią taką wieżyczkę usytuowano na narożniku Bastionu Hermann.
Zakrojone na największą skalę prace modernizacyjne miały miejsce w l. 1890-1893. Przebudowano wówczas strzelnice kojców i kaponier, przystosowując je do działek rewolwerowych kal. 37 mm, wzmocniono warstwą betonu sklepienia budynków koszarowych, kaponier i części kojców oraz wzniesiono 5 schronów koszarowych dla piechoty w 2 odmianach.
Ostatnimi poważniejszymi inwestycjami na terenie twierdzy było zainstalowanie w 1897 r. eksperymentalnej kopuły
obserwacyjnej piechoty W.T. na narożniku Bastionu Miecz, 2 dieslowskich generatorów prądotwórczych w suterenie koszar tegoż Bastionu oraz w 1913 r. pancernego stanowiska peryskopu na wale Bastionu Ludwig. W schronach koszarowych po 1907 r. zamurowano okna, wprowadzając wentylację mechaniczną.
Współpraca przy badaniach terenowych: R. Hirsch (Gdańsk), L. Narębski (Toruń), W. Rużewicz (Giżycko). © INFORT 1996
Suplement historyczny
Po upływie 70 lat, wobec archaiczności koncepcji obronnej, Niemcy przystąpili do rozbudowy twierdzy. Nowe fortyfikacje wysunięto na jej przedpole, na teren ograniczony kanałami: Łuczańskim i Niegocińskim oraz jeziorami: Kisajno i Niegocin. Była to tzw. Wyspa Giżycka - "Inselgelände", na której w latach 1913-14 wybudowano:
- 4 schrony dla plutonu piechoty każdy;
- 4 schrony dla artylerzystów;
- 3 magazyny amunicyjne;
- 5 obiektów obserwacyjnych z peryskopami pod kopułą-pancerzem (jeden wybudowano na Bastionie Ludwig).
Schrony te wykonano z betonu (grubość ścian i stropów 1m) z łukowymi sklepieniami wzmonionymi blachą falistą. Do umocnień twierdzy należały także inne budowle jak np. forteczny most obrotowy na Kanale Łuczańskim (sprawny do dziś!), szańce z reditami z 1868-69 r.- osłaniające mosty kolejowe na obu giżyckich kanałach oraz umocnienia i stanowiska ziemne wykonane podczas mobilizacji w VIII 1914 r.. Podczas I wojny światowej umocnienia linii jezior i sama twierdza udowodniły swe strategiczne znaczenie. To właśnie m.in. dzięki tym fortyfikacjom utrudniono współdziałanie dwóch rosyjskich armii: 1A "Niemen" i 2A "Narew", co doprowdziło do klęski tej ostatniej pod Olsztynkiem. Załoga Twierdzy Boyen dowodzona przez płk Busse liczyła: cztery bataliony Landwehry, szwadron kawalerii, osiem baterii artylerii i po jednej kompanii ckm i saperów. Siły te przez kilka dni skutecznie deziorentowały zbliżające się wojska carskie, poprzez liczne wypady na zajęte już przez nie tereny. Ostatecznie w dniu 26 VIII 1914 r. Rosjanie zdobyli i spalili cywilne zabudowania Giżycka. Zostali jednak powstrzymani na przedpolu twierdzy i kanale, gdzie doszło do półtoragodzinnego starcia artyleryjskiego. Następnego dnia, komendant Feste Boyen odrzucił żądanie kapitulacji stwierdzając - że owszem, podda twierdzę - ale dopiero jako "górę gruzów". Uczynił tak, choć wojska rosyjskie były już pod Rynem, okrążając Niemców także od zachodu. We wrześniu, po klęsce 2 Armii pod Olsztynkiem, Rosjanie zostali wyparci na Suwalszczyznę. Nowa ofensywa i kolejna próba ataku na twierdzę miała miejsce zimą 1914-15 roku, lecz i tym razem do bezpośredniego szturmu nie doszło. Chcąc odsunąć zagrożenie od starej twierdzy, w latach 1915-1917 rozbudowano szeroki pierścień obronny tzw.
Giżyckiej Pozycji Polowej. W okresie międzywojennym na Wyspie Giżyckiej wybudowano kilka kolejnych schronów biernych. Stacjonował tu wówczas garnizon i część Brygady Fortecznej "Lötzen", przewidzianej jako obsada
Giżyckiego Rejonu Umocnionego.
W latach wojny na terenie twierdzy mieścił się
ośrodek wywiadu "Emma". Giżycko i teren twierdzy zostały ostatecznie zdobyte pod koniec II wojny światowej. Stało się to po walkach 24-26 I 1945 roku z podchodzącymi oddziałami 31A rosyjskiej. Szczegówowy opis tych walk znajdziecie na stronie kolegi Adama Jędrzejczaka
http://panzer24.prv.pl/ Obecnie twierdza udostępniona jest do zwiedzania. Pod patronatem działającego tu Towarzystwa Miłośników Twierdzy Boyen odrestaurowano i uporządkowano dużą część budowli, przygotowano ścieżki z tablicami informacyjnymi oraz mapą terenu. W koszarach Bastioniu Schwert czynne jest muzeum twierdzy, do dyspozycji są również przewodnicy. W obrębie Feste Boyen znajduje sie także schronisko młodzieżowe, klub motocyklowy, kawiarnia oraz amfiteatr miejski przy dawnym rawelinie frontu VI.
Więcej zdjęć i opisów Twierdzy Boyen znajdziecie na stronach:
[1] -
[2] -
[3] -
[4] -
[5]
Jeśli chcecie dowiedzieć się więcej o pierwszej wschodniopruskiej nowożytnej twierdzy "Fort Lyck" na Czarcim Ostrowiu, zamówcie wersję strony na CD lub sięgnijcie po
INFORT nr 2/2003 (20) :) Na terenie Prus Wschodnich (wg. granic na dzień 1 IX 1939 r.) znajdowały się nowowożytne lub zmodernizowane twierdze:
- Twierdza Piława (twierdza morska z pocz. XVIII w. - później wielokrotnie modernizowana)
- Twierdza "Fort Lyck" na Czarcim Ostrowiu (ufortyfikowane magazyny wojskowe z 1786-96 r.)
- Projekt twierdzy na Diablej Górze pod Srokowem (pocz. XIX w. - nigdy nie zrealizowany na skutek wojny z Francją 1807 r.)
- Twierdza Boyen (bastionowo-poligonalna z 1844 r., przez niektórych autorów traktowana jako wielki fort zaporowy lub kleszcz)
- Twierdza Królewiec (pierścieniowa, 12-fortowa z 1874 r.)
- Twierdza Malbork (przedmoście z 1899 r. w ramach umocnień "Linii Wisły")
Tą ostatnią wypadałoby krótko opisać, należy w końcu do "Krzyżakowa" :)
Niemiecki plan strategiczny do działań w Prusach Wschodnich (założenia z 1892 r.) przewidywał, iż w przypadku jednoczesnego prowadzenia wojny wielofrontowej należało poszukać rozstrzygnięcia najpierw z silniejszą Francją, a następnie przerzucić większość sił przeciwko
carskiej Rosji. Groziło to jednak osiągnięciem przez Rosjan znacznej przewagi na froncie wschodnim już na początku wojny. Niemcy planowali pozostawić na wschodzie tylko 12% swoich sił, należało zatem zapewnić im jak najsilniejsze fortyfikacje stałe: przede wszystkim Linię Wisły (Weichsellinie) z kluczową dla frontu Twierdzą Toruń. Pomocnicze zadanie spadało na Twierdzę Poznań (w przypadku przełamania lub obchodzenia umocnień nad Wisłą) oraz Twierdzę Królewiec, Pozycja Jezior Mazurskich z Twierdzą Boyen i Szczycieńskiej Pozycji Leśnej (do działań spowalniających zajmowanie terenu Prus Wschodnich przez Rosjan). Zadaniem Linii Wisły było więc przetrwać w defensywie, utrzymać przeprawy mostowe, aby następnie - po pokonaniu przeciwnika we Francji - przerzucić tu własne wojska. Z tej linii wojska kajzerowskie miały ruszyć na wschód, stąd taką wagę przywiązano do utrzymania kontroli nad wszystkimi mostami dolnego biegu Wisły. Najważniejsze zadanie odcinka północnego (w delcie Wisły) przypadło Twierdzy Malbork. Wcześniej były tu zmodernizowane umocnienia poligonalne, od 1872 roku mianowane twierdzą II klasy. W czerwcu 1889 roku twierdza uległa kasacie jako przestarzała (podobnie jak Twierdza Grudziądz).
Decyzja o rozbudowie zupełnie nowej twierdzy w Malborku zapadła już rok później. W roku 1898 przygotowano plany mobilizacyjne i projekty budowlane. Miała ona ochronić newralgiczne przeprawy na Nogacie t.j. - most kolejowy z lat 1850-57 i drogowy z 1888-91. Równocześnie stanowić miała wysuniętą osłonę najdalej na północ zlokalizowanych mostów na Wiśle pod Tczewem (mostu kolejowego broniły tam także blokhauzy na przyczółkach). Z tego powodu plany twierdzy oparto o formę klasycznego ofensywnego przedmościa. Widać tu wyraźnie zmianę w organizacji ośrodka oporu - rezygnację z fortów w zamian za rozbudowę licznych obiektów międzypola z silną zaporą ogniową broni maszynowej, wspartą dodatkowo tyłowymi bateriami artylerii stromotorowej (haubic).
W 1899 r. rozpoczęto prace budowlane, a w 1903 powołano samodzielną placówkę Fortyfikacji Malbork. W latach 1899-1903 na wschodnim brzegu Nogatu, wykorzystując naturalny łuk rzeki, zbudowano umocniony półpierścień o promieniu ~ 4 kilometrów, zorganizowany w 10 punktów oporu piechoty (Stützpunkt), składających się z tyluż dzieł piechoty (Infanteriewerke) oraz 8 stałych baterii dział kal. 120 i 150mm. Odcinek wschodni znajdował się na naturalnym wyniesieniu terenowym (do 30m n.p.m.), na przedpolu którego rozciągały się trudno dostępne tereny podmokłe, pocięte
siecią kanałów. Odcinek południowy zlokalizowano na pagórkowatym terenie (do 50 m n.p.m.), skąd można było prowadzić obserwację i ostrzał przedpola. Na froncie południowym nowej twierdzy rozmieszczono grupę 8 dzieł piechoty z bateriami artylerii na zapolu, a na froncie wschodnim rozmieszczono dwa dzieła piechoty wsparte przez baterie artyleryjskie. W 1902 roku rozpoznano
miejsce położenia kolejnych baterii wsparcia artyleryjskiego, które miały podlegać Twierdzy Malbork. Planowano je zbudować pod Gniewem - już w czasie mobilizacji. Były to baterie: Ciepłe i Nicponia, każda po 6 dział kal. 120mm. Prawdopodobnie nigdy ich nie wybudowano (opinie historyków są
sprzeczne). Co ciekawe - komendanturze twierdzy nie podlegała, jedyna ukończona i znacznie bliższa Malborkowi, bateria Mały Garcz (6 dział kal. 100mm). W dniu 14 VI 1910 roku formalnie utworzono Twierdzę Malbork (Festung Marienburg) z mianowaniem komendantury. Tuż przed wybuchem i potem
w czasie wojny (1914-15) wzmacniano pierścień punktów oporu nowszymi obiektami. Z tego okresu pochodzą obiekty betonowe: 4 schrony piechoty, 6 schronów dla dział tradytorowych 90mm, 9 schronów dla artylerzystów i 4 magazyny amunicyjne.
W okresie mobilizacji (lato 1914 r.) formowano tu 69 Brygadę Piechoty podległą 8 Armii, skupiającej jednocześnie wszystkie siły niemieckie w Prusach Wschodnich. Twierdza jak wiadomo nie została wykorzystana w walce w
latach I wojny. W Malborku kwaterowało natomiast dowództwo 8 Armii gen. Prittwitza. Za nieudolne dowodzenie w walkach odwrotowych (paniczna ucieczka) i klęskę w bitwie pod Gąbinem został on zdymisjonowany. W dniu 23 VIII 1914 roku przybył do Twierdzy Malbork nowo mianowany dowódca 8 Armii gen. Paul von Hindenburg wraz ze swoim nowym szefem sztabu gen. mjr Erichem
Ludendorffem. To właśnie tu, w pamiętnych dniach 23-26 VIII, zapadały ich ważkie decyzje i korekty planów do rozpoczynającej się właśnie bitwy pod Olsztynkiem z 2 Armią rosyjską gen. Samsonowa.
Umocnienia Malborka, obliczone na uderzenie od wschodu, straciły zupełnie znaczenie obronne w wyniku Traktatu Wersalskiego i wytyczenia granicy Prus Wschodnich na Wiśle i Nogacie. Sytuacja militarna, jaka legła u podstaw założenia twierdzy, powtórzyła się natomiast w 1944 roku. Wówczas w oparciu o wcześniejsze umocnienia Malborka przygotowano przedmoście obronne, uzupełniając je siecią transzei i stanowisk ziemnych.
Ciężkie walki o zdobycie twierdzy toczyły się od 25 I do 17 III 1945 roku, głównie jednak w oparciu o budynki w samym mieście i zamek. W efekcie długotrwałej obrony i zniszczenia wszystkich mostów Niemcom udało się całkowicie pokrzyżować plany Rokossowskiego i jego 2 FB, związane z szybkim sforsowaniem dolnej Wisły na kierunku gdyńskim pod Tczewem lub Elblągiem. Mimo szczupłej
obsady i przestarzałych już fortyfikacji koncepcja malborskiego przedmościa sprawdziła się w walce po 50 latach.
Dokładne omówienie zagadnień fortyfikacji XIX-wiecznych (w tym twierdzy Królewiec i Linii Wisły) w Prusach Wschodnich znajdziecie na świetnej stronie
Mariusza Wojciechowskiego
kliknij w baner by powrócić do strony indeksu głównego
fortyfikacje fortyfikacje schrony bunkry umocnienia fortyfikacje bunkry